Nghĩa phu thê Cần Thơ - Biên Hòa

 Ở đình Bình Thủy và chùa Nam Nhã (quận Bình Thủy, Cần Thơ) có bài vị thờ vợ chồng ông Bùi Hữu Nghĩa.

Bàn thờ Bùi Hữu Nghĩa ở đình Bình Thủy - Ảnh: Bùi Thụy Đào Nguyên

Mộ ông cách đường Cách mạng Tháng Tám vài trăm mét, thuộc phường An Thới, quận Bình Thủy, Cần Thơ.

Mộ Bùi Hữu Nghĩa - Ảnh: Bùi Thụy Đào Nguyên

Bùi Hữu Nghĩa (1807-1872) sinh quán ở Bình Thủy, Cần Thơ. Ông đậu thủ khoa trong kỳ thi Hương năm 1835 (nên còn được gọi là Thủ khoa Nghĩa), và được bổ làm tri huyện Phước Long (tức Biên Hòa ngày nay). Lúc này, Bùi Hữu Nghĩa và bà Nguyễn Thị Tồn nên duyên vợ chồng. Bà Tồn người làng Mỹ Khánh, tổng Chánh Mỹ Thượng (nay là phường Bửu Hòa, TP Biên Hòa)

Bùi Hữu Nghĩa còn là một nhà thơ của vùng đất phương Nam từng được truyền tụng trong câu ca: 

Đồng Nai có bốn rồng vàng
Lộc họa, Nghĩa phú, Sang đàn, Nghĩa thi

Khi Bùi Hữu Nghĩa làm quan tri huyện Trà Vang (Trà Vinh), vì cương trực bị quan trên ghen ghét. Nhân sự kiện dân chúng nổi dậy tranh chấp rạch Láng Thé, bọn quan trên ghép tội Bùi Hữu Nghĩa xúi giục, bắt giam rồi giải ông về Gia Định chờ xử tử.

Bà Nguyễn thị Tồn lúc này ở Trà Vinh, thảng thốt khi nghe tin chồng mình vì liêm chính mà phải hàm oan, chịu tội chết. Một mình, thân gái dặm trường bà đón ghe từ Trà Vinh lên Mỹ Tho, rồi từ đó đón ghe bầu lênh đênh trên biển ra đến tận triều đình Huế kêu oan cho chồng. (Nếu Bến Tre có ông già Ba Tri lặn lội từ Ba Tri ra Huế thì Biên Hòa có bà Nguyễn thị Tồn vì nghĩa phu thê mà chẳng quản gian nan)

Tại kinh thành Huế, bà gặp được Thượng thư Bộ Lại Phan Thanh Giản để bày tỏ nỗi oan của chồng và được giúp đỡ. Vị minh quan viết tờ trạng và chỉ vẻ cho bà cách trình tấu nơi công đường.

Canh năm, bà Nguyễn Thị Tồn tới Tam pháp ty mạnh dạn đánh ba hồi trống làm kinh động nơi Tam cung lục viện. Vua Tự Đức cho đòi người đánh trống vào chầu. Trước mặt vua và quan triều đình, bà biện bạch nỗi oan khiên của chồng đang gánh chịu. Vua Tự Đức nghe xong, giao cho Bộ Hình xem xét. Sau khi thẩm định minh bạch, nhà vua chung thẩm bản án:”tha cho Bùi Hữu Nghĩa khỏi tội tử hình nhưng phải quân tiền hiệu lực, đái công chuộc tội”.

Sau đó, bà Nguyễn Thị Tồn được vua Tự Đức ban Võng điều có có bốn lọng, nơi đầu võng có gông nhỏ sơn son, ngầm ý khen bà là người trung trinh, gan dạ song cũng thầm trách bà đã làm kinh động đế đô. Hoàng thái hậu Từ Dũ nghe tin, cho bà vào gặp mặt, cảm kích trước một người phụ nữ dân dã từ xứ Đồng Nai không từ nan vạn dặm lặn lội đến chốn kinh thành minh oan cho chồng, khen gương tiết nghĩa, đáng mặt nữ lưu. 

Bà Nguyễn Thị Tồn về đến quê thì chồng là Bùi Hữu Nghĩa khâm mệnh đi trấn đồn Vĩnh Thông (thuộc Châu Đốc – An Giang).

Khi Bùi Hữu Nghĩa còn ở Châu Đốc thì tại Biên Hoà, bà Tồn lâm trọng bệnh qua đời. Bùi Hữu Nghĩa vì xa xôi cách trở không về lo đám tang được cho người vợ. 

Những mất mát chốn quan trường không làm Bùi Hữu Nghĩa than vãn nhưng  sự ra đi của người vợ hiền làm ông đau đớn tột cùng. Ông đã viết bài văn tế cho vợ với nỗi niềm sâu sắc, cảm động:

Ta nghèo, mình hay giúp đỡ; ta tội, mình biết kêu oan, trong triều ngoài quận đều khen mình mới thật là vợ.

Mình bịnh, ta không thuốc thang; mình chết, ta không chôn cất; non sông cười ta chẳng xứng gọi là chồng

Ở phường Bửu Hòa, Biên Hòa nay có một con đường mang tên Nguyễn thị Tồn để tưởng nhớ bà.

Còn các bạn, nếu có dịp đến Cần Thơ thăm đình Bình Thủy, chùa Nam Nhã hay viếng mộ Thủ khoa Nghĩa, khi cúi đầu kính vọng vong linh ông thì xin nhớ đến một người phụ nữ Biên Hòa hết lòng vì chồng nhé!

Phạm Hoài Nhân